سایت شهرداری گرگان

بافت تاریخی سرپیر در مرز شمالی بافت تاریخی شهر گرگان، نه تنها دارای جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بوده، بلکه برای سکنه و بازدیدکنندگان نیز جایگاه ویژه‌ای دارد. با پرداختن به آثار و نقش‌آفرینی محله سرپیر در طول تاریخ، ما می‌توانیم به درک عمیق‌تری از ارزش‌های فرهنگی و معماری این محله برسیم و در عین حال به تاریخ و شکوه گرگان قدیم در این منطقه نگاهی دقیق‌تر بیاندازیم. در ادامه، به تفکیک معماری، به تاریخ و جاذبه‌های فرهنگی محله سرپیر خواهیم پرداخت.

نگاهی به بافت تاریخی سرپیر

محله‌ی سرپیر تا دوران پهلوی اول به عنوان یکی از گذرهای مهم و فرعی محله‌ی سبزمشهد شناخته می‌شد و همچنین همراه با محله‌ دباغان مرز شمالی بافت قدیمی شهر گرگان محسوب می‌شود. این محله دارای یک مسجد قدیمی بود که به آن مسجد قاضی مشهور بود. در مرز شمالی بافت قدیمی شهر گرگان، محله‌ی سرپیر واقع شده و با محله‌های سبزه مشهد، میخچه گران و گرگانجدید ارتباط داشته است. در حاشیه‌ی این محله، خانه‌ی تاریخی قوانلو و مسجد‌های قاجارها و در پایین‌تر از آن، دروازه‌ی فوجرد و برج و باروی شهر استرآباد بود. نام محله سرپیر در اسناد قدیمی، مانند آثار شیخ صادق ریاضی به چشم می‌خورد. همچنین، ملگونف در سال ۱۲۷۶ هجری قمری از کوچه‌هایی به نام سرپل در استرآباد یاد می‌کند که احتمالاً همان محله سرپیر بوده است.

تکایا سرپیر

تکیه سرپیر، معروف به "عباسخانی" در قلب این محله واقع شده است. این تکیه، با مساحتی در حدود 920 متر مربع، یکی از بزرگ‌ترین تکاهای گرگان به حساب می‌آید و دارای دو طبقه است، با یک نقشه مستطیلی. تکیه‌های سرپیر هنوز هم فعالیت خود را ادامه می‌دهند و در وقفنامه‌های سال‌های 1273 و 1307 هـ.ق ذکر شده‌اند. در حال حاضر، 9 تکیه با نام‌های: دادور(خالو)، غفاری، هروی، هلاکویی، چنگیزی، زرین‌نیا، سقاخانه، خادم ابوالفضل، شیرازی و... در این محله فعالیت می‌کنند. حمام سرپیر، یکی از قدیمی‌ترین حمام‌های شهر است که تقریباً تا سال 1380 فعال بوده است.

مسجد سرپیر

مسجد سرپیر، یکی از آثار تاریخی و فرهنگی سرپیر، با پس‌زمینه‌ای تاریخی است. در گذشته، بومیان مسنی که در این گذر سکونت داشتند، باور داشتند که در گذشته، سر یک شخصیت معتبر و پیر، مانند یک زاهد یا عارف، در این محل دفن شده بوده است. از آن زمان به بعد، این محله را "سرپیر" نامیده‌اند. این مسجد که به مسجد محمدیه نیز معروف بود بعد از بازسازی به "حجتیه" یا "حجت بن الحسن" تغییر نام داد.
در این گذر، میدانگاهی یا مرکز اصلی وجود داشت که شامل مجموعه‌ای از ساختمان‌های تاریخی بودند که برخی از آن‌ها هنوز هم قابل مشاهده هستند. این ساختمان‌ها شامل مسجد، حمام، تکایا، قنات و گورستان بودند.
در حاشیه شمال غربی مسجد، درختی به نام "درخت فانوس" وجود داشت. این درخت، یکی از چنارهای قدیمی و بلند شهر استراباد بود که در شب‌ها با استفاده از طناب فانوسی روشن بر بالای آن می‌آویختند تا کاروان‌های در حال حرکت به سوی استراباد از سمت شمال راهنمایی می‌شدند.
در زیرزمین مسجد، آرامگاهی متعلق به نسیم استرآبادی (شاعر معروف) وجود داشت که مردم برای او احترام زیادی قائل بودند و اکنون به سختی قابل خواندن است.
با استناد به کتاب "إثناعَشَریه في المَواعظ العَدديه" نوشته سید محمد حسینی عاملی، اعتقاد بر این بود که در سال ۹۸ هجری قمری، پیرزنی به نام کورزبن وبره به همراه یزید بن مهلب (از سرداران امویان) به گرگان آمدند. او در محله‌ی سرپیر زندگی می‌کرد و مسجدی را در کنار خانه‌اش ساخت که درب خانه‌ به سمت آن باز می‌شد. پس از درگذشت، او را در همان محل به خاک سپردند.
اکنون، مسجد سرپیر یا حجت بن الحسن پس از بازسازی با مساحتی حدود ۱۷۵۰ متر مربع و سه طبقه و نیم ساخته شده است، که طبقه‌ی سوم آن به عنوان سالن اجتماعات استفاده می‌شود.

گورستان سرپیر

گورستان سرپیر در قسمت جنوبی غربی میدانگاهی و همچنین در غرب مسجد سرپیر و در فاصله ۳۰۰ متری جنوب دروازه فوجرد (دنگ کوبان) استراباد قرار داشت.
در دوران معاصر، با احداث خیابان سرپیر که به سمت امامزاده عبدالله امتداد می‌یافت، بخشی از این گورستان از بین رفت و پس از احداث مغازه‌ها و خانه‌های مسکونی بر روی زمین‌های آن این گورستان تقریبا به کلی از بین رفت. قبل از این تغییرات، گورستان سرپیر محل دفن اهالی شهر بود و به ویژه در دوره‌های حساس تاریخی، مانند کشتار طاعون عظیم سال ۱۲۴۷ هجری قمری در استراباد، بسیاری از افراد این شهر در این گورستان دفن ‌شدند.
در این گورستان، بسیاری از شخصیت‌های بزرگ و معروف استراباد به خاک سپرده شده بودند. از جمله این شخصیت‌ها می‌توان به مولانا نظام الدین استرابادی اشاره کرد. مولانا نظام الدین استرابادی، شاعر و عارف مشهوری بود که در سال ۹۲۱ هجری قمری درگذشت. او احتمالاً همان «نظام همائی» متخلص به «حجت» قصیده سرای زبردست و اواخرعصر تیموری و اوایل عهد صفوی بود که در سال 921 درگذشت. اثرهای بسیاری در زمینه شعر و ادبیات به او نسبت داده شده است، از جمله "بلقیس و سلیمان" که به امیر علیشیر نوائی، وزیر سلطان حسین بایقرای تیموری اهداء شده بود.
ابیاتی روی سنگ مزار این شاعر حک شده است که نوشته دختر او است:

سرافراز نظام سحر کلام    از چه رو مانده قبر او بی سنگ
عجبم آید از مروت تو                            داشت در جان و دل محبت تو
در زمان حیات چون نکشید منت دیگران به دولت تو
در ته خاک نیز آن بهتر    که بود زیر بار منت تو

همچنین، در این گورستان، سنگ مزارهای بسیار باشکوه و بزرگی وجود داشت که برخی از آن‌ها به دوره صفویه مربوط می‌شدند. بعضی از این سنگ‌ها به دهه ۵۰ خورشیدی مربوط می‌شدند و در حاشیه‌ی تکیه، مسجد و معبر سرپیر قرار داشتند.

مسجد سلطان العلما

در قسمت جنوبی این محله، یک مسجد کوچک به نام "سلطان العلما" وجود دارد که در اواخر دوره قاجار به دست محمدرضا قوانلو (ملقب به سلطان العلما) ساخته شد. منزل او در نزدیکی همین مسجد، و در سمت شمالی آن بود. از سال ۱۳۴۰، هیئت باقریه با تلاش عبدالرحیم عمرانی فعالیت خود را در این مکان آغاز کرد. هم اکنون برنامه‌های این مسجد اندک هست و نماز جماعت برگزار نمی‌شود و حتی در هنگام اذان، درب آن بسته می‌ماند.

باغ چهل ستون

از ديگر بناهاي ارزشمند اين محله، باغ چهلستون است که با اين نام، باغ هايي در شهرهاي بهشهر و اصفهان هست. در کنارش، خانه فلسفي است که مربوط به دوره‌ي قاجارهاست.
خانه‌ی فلسفی، یک نمونه از معماری دوره قاجار است و از جمله ویژگی‌های بارز این ساختمان، واقع شدن آن در بافت تاریخی شهر گرگان و محله‌ی قدیمی سرپیر است. در واقع، این بنا به عنوان تنها بخش باقیمانده از مجموعه‌ی باغ چهلستون، که قبلاً به عنوان فضای اداری یا دیوانخانه مورد استفاده قرار می‌گرفت، شناخته می‌شود.