سایت شهرداری گرگان

شهر گرگان، دارای تاریخی پرفراز و نشیب از رویدادهای مهم است. همانطور که در مقاله‌ی تاریخچه گرگان مفصل به آن پرداخته شد، استرآباد قبل و بعد از اسلام اتفاقات و وقایع مهمی را به خود دیده است. از جنگ‌های بزرگی مثل حمله مغول واعراب گرفته تا بلایای طبیعی چون سیل و زلزله وهمینطور طاعون. 
اما هیچکدام این اتفاقات مانع رشد و پرورش دانشمندان و مشاهیر بزرگ این منطقه نشده است و همواره دانشمندان و مشاهیر مختلف نقش مهمی در تاریخ این منطقه ایفا کردند. این فرزانگان استرآبادی، نه تنها ارتباطات تاریخی و فرهنگی با گذشتهٔ دیرین این منطقه را نمایان می‌کنند بلکه نقش مهمی در تاریخ اسلام و پس از آن نیز ایفا کرده‌اند.
بدلیل طولانی بودن این مقاله تصمیم گرفتیم این مقاله در سه بخش منتشر کنیم. می توانید ادامه را در لینک‌های زیر مطالعه کنید:

مشاهیر و فرزانگان گرگان: نگاهی کلی به بیوگرافی و آثار مهم (بخش اول)
مشاهیر و فرزانگان گرگان: نگاهی کلی به بیوگرافی و آثار مهم (بخش دوم)

 

امیر خواجه مظفر بتکچی

امیر خواجه مظفر بتکچی نیز از شخصیت های معروف گرگان به شمار می رود. او موسس مدرسه ی دارلشفا در روبروی مسجد جامع گرگان است. او در سال 942 هجری فوت شده و مقبره وی در زیرزمین این مدرسه واقع است. همچنین ساخت قنات سرخواجه را نیز به وی نسبت می دهند. او در دوره شاه اسماعیل و شاه طهماسب حاکم استرآباد بود و وقفنامه آب گرگان را که از زیارت تامین می شود نوشت و اولین باز نام دارالمومنین را در این وقف نامه به کار بود. این وقف نامه ابتدا در سال 919 نوشته شد و در 920 قمری ویرایش گردید. تمام این اسناد در کتاب از آستارا تا استرآباد نوشته زنده یاد منوچهر ستوده در جلد هفتم موجود است. واژه دارالمومنین در این سند (وقفنامه آب گرگان) با عنوان بلده المومنین آمده و بعدها با نام دارالمونین معروف شده است. به گرگان از آن جهت دارالمومنین می گفتند که تعداد شیعیان و متعصان به مذهب شیعه در آن دوران زیاد بود و گرگان به این مساله شناخته شده بود.
پس از امیر خواجه مظفر پسرش به حکومت استرآباد رسید که بخاطر مخالفت ها و شورش‌هایی که علیه حکومت مرکزی داشت پس از مدت کوتاهی برکنار شد.

علامه میر سید شریف جرجانی

علامه میر سید شریف جرجانی از عالمان و دانشمندان زمان خود است که در تمام علوم زمان تبهر داشت و بیشترین شهرت او در علم کلام است. میرسید شریف در ریاضی، فلسفه، حکمت، عرفان و ... نیز از سرآمدان و دانشمندان آن دوران است. بالغ بر 140 کتاب، و رساله از آثار او می باشد. او متولد 740 و است و تا 816 زندگی کرد. او در حوزه موسیقی نیز فعالیت‌هایی داشت او در زمینه موسیقی ثابت کرد که تعداد ادوار موسیقی نه 36 تا بلکه 96 دور است و کتابچه و رساله ای را در این زمینه نوشت. امیرتیمور گورکانی بعد از لشگرکشی به ایران پس از اینکه به شیراز رسید او را با خود به سمرقند برد و از او خواست تا آنجا به تدریس مشغول شود. پس از درگذشت امیر تیمور گورکانی، شاه شجاع حاکم شیراز او را به شیراز دعوت کرد و به او ریاست مدرسه‌ی دارالشفای شیراز را داد. میر سید شریف تا پایان زندگی خود را در شیراز ماند و در همانجا نیز درگذشت.  پیکرش را در جنب مدرسۀ دارالشفاء، نزدیک جامع عتیق شیراز به خاک سپردند.
میرسید شریف برای اینکه علوم مختلف را بیاموزد سفرهای بسیاری به مناطق مختلف همچون بلخ، عثمانی و مصر نزد اساتید بسیاری داشت. ایشان در سال 37 سالگی به استاد کاملی تبدیل شد و به شیراز آمد و شاگردان بزرگی چون خواجه علی سمرقندی (از اساتید عبدالرحمان جامی)، سعدالدین اسعد دوانی کازرونی، ابن عربشاه و ... را تربیت نمود.
او شاعر هم بود و گاها اشعاری نیز می سرود. در حوزه ادبیات عرب کتابی که میرسید شریف جرجانی در زمینه علم صرف نوشته که با نام صرف میر معروف است همچنان در مدارس علمیه تدریس می شود. 

هلالی جوغعتایی

بَدرالدّین (نورالدین) هِلالی جغتایی اَستَرآبادی در سدهٔ ۹ هجری خورشیدی می زیست و یکی از شاعران پارسی‌گوی ایرانی بود.
اثر برجسته‌اش، مثنوی شاه و درویش (شاه و گدا) است که حتی به زبان آلمانی نیز ترجمه شده است. اهمیت هلالی ناشی از غزل‌های لطیف و پرمضمون و خوش‌آهنگ اوست که مجموع آن نزدیک به ۲٬۸۰۰ بیت است. او یکی از آن‌ها را در ستایش عبیدالله‌خان ازبک سروده‌است که گویا از ترس بوده‌است.
او اهل استرآباد (کنونی گرگان) بود و در نوجوانی به هرات رفت. نیاکان هلالی اصالتاً از ترکمن‌های جغتایی بودند که به گرگان مهاجرت کرده بودند. هلالی در استرآباد به دنیا آمده و در همین شهر رشد کرد. دخترش به نام «حجابی استرآبادی» نیز همچنین شاعر بود.
متأسفانه، در سال 936 هجری قمری در شهر هرات به جرم شیعه بودن به قتل رسید. مقبره ی او هم اکنون در هرات است.  مجموعه غزلیات او برای اولین بار توسط سعید نفیسی جمع آوری و چاپ شده است. 

میرزا مهدی خان استرآبادی

میرزا مهدی خان استرآبادی شاعر و معلم نادر شاه، نویسنده دو کتاب مشهور با نام های جهان گشای نادری و دُره نادره است او نثر بسیار ثقیلی دارد و در دربار نادرشاه نیز دبیر و تاریخ نویس و مورخ بود. در دوره کوتاهی نیز به صدراعظمی نیز رسید و اولین بار بعد از نوشتن کتاب دره نادره بخاطر نثر ثقیلی که داشت نادر شاه از او خواست نثر ساده تری بنویسد تا برای او و دیگر افراد مفهوم تر باشد. پس از آن بود که میرزا مهدی خان کتاب جهان گشای نادری را نوشت که البته تفاوت چندانی نیز در نگارش با دره نادره نداشت. در شیراز در کنار ارگ کریم خان مجسمه میرزا مهدی خان ساخته شده به این دلیل که وی یکی از سیاسی ترین شخصیت های آن زمان بود به طوری که در ابتدای کتاب خواجه تاج دار آمده است که وی در در بار پنج پادشاه با عناوین مهمی چون صدرالعظم، دبیر یا مورخ حضور داشت با این وجود که هر کدام از این پادشاهان دشمن پادشاه قبل از خود بودند. تا زمان کریم خانم زند نیز وی در دربار وی حضور داشت. به روایتی زمان فوت وی را 994 می دانند. در واقع زمان دقیق مرگ وی مشخص نیست. 

میر محمد مومن استرآبادی

پس از نابودی دودمان بهمنیان در دکند، در سال ۹۱۸ قمری، حکومت قطب شاهیان شیعه در کلگنده دکن تأسیس شد. سلطان قلی قطب شاه این حکومت را بنیان گذاشت و مذهب شیعه را به عنوان مذهب رسمی اعلام کرد. روابط نزدیک حکام این دوره با دولت صفویان شیعه همواره مشهود بود. حمایت‌های فراوانی که از سوی فرمانروایان قطب شاهی ارائه می‌شد، باعث شد تا ایرانیان بسیاری به دکن مهاجرت کنند. با ورود میر محمد مؤمن استرآبادی به گلکنده در سال ۹۸۹ قمری، دوره‌ای از گسترش و رونق فرهنگ شیعی ایرانی در این منطقه آغاز شد. او از شخصیت‌های برجستهٔ ایرانی در تاریخ دکن و حیدرآباد بود، که در دوران حکومت قطب شاهی به نخست وزیری رسید و نقش بسزایی در طراحی و ساختاردهی شهر حیدرآباد در جنوب هند داشت. استرآبادی از سلسله سادات استرآباد بود و در زمان شاه محمد خدابنده از ایران به خارج رفت و پس از حج به دکن مهاجرت کرد و توسط محمدقلی قطب شاهی به مقام پیشوایی رسید. فعالیت‌های او در آبادانی قلمرو قطب شاهیان و تقویت نظام اداری و گسترش فرهنگ شیعه در آن منطقه قابل توجه بود. ایجاد شهر حیدرآباد، توسعه روستاها و ساخت عمارت‌هایی نظیر عاشورخانه، مسجد، کاروانسرا و قبرستان از مهمترین فعالیت‌های عمرانی او بود. 
خدمات و اقدامات او در آن دوران به اندازه ای ارزشمند بود که هم چنان نیز در هند هرساله مراسمی را به نام عُرس برای گرامیداشت وی برگزار می کنند. مقبره وی هم اکنون در حیدر آباد در گورستان میر مومن وجود دارد. 

حکیم اسماعیل جرجانی

بیمارستان حکیم جرجانی گرگان نام خود را مرهون نام اوست. او 97 سال زندگی کرد از 434 هجری تا 531 و کتابی با نام ذخیره خوارزمشاهی دارد که در یازده جلد نوشته شده است. این کتاب اولین دایره المعارف فارسی در زمینه پزشکی است. در این کتاب از گرگان نیز یاد کرده است. حکیم اسماعیل جرجانی رئیس بیمارستان بهاالدوله نیز بود و مدتی در خوارزم نیز زندگی میکرد. به احترام او  روز 30 فروردین را روز علوم آزمایشگاهی نام گذاری کرده اند. متاسفانه مقبره وی نامشخص است.

لامعی گرگانی

لامعی از شاعران گرگانی قرن پنجم است. دکتر محمد درزی در سال 1391 برای بار سوم تصحیح دیوان او را انجام داد که این نسخه از نسخ منتشر شده قبلی کامل تر است. متاسفانه چیز زیادی از زندگی وی در دسترس نیست. موسسه غیر انتفاعی لامعی در گرگان نام خویش را مرهون این استاد است. 

ابوسعید ضریر جرجانی

ابوسعید در حوزه علم نجوم و هندسه و ریاضیات از شخصیت های برجسته آن زمان بود. او بینایی بسیار ضعیفی داشت و به روایتی نابینا بود به همین دلیل به او لقب ضریر داده بودند. او در قرن چهارم و پنجم می زیست. متاسفانه از رساله های او اثری در دست نیست و تنها چند برگ از نسخ خطی نوشته شده توسط او در قاهره مصر باقی مانده است و نگهداری می‌شود. 

ابوبکر عبدالقادر جرجانی

ابوبکر که شناخته شده ترین شخصیت جرجان محسوب می شود، تمام عمر خود را در جرجان گذراند و از جرجان بیرون نرفت. او تنها یک استاد در تمام زندگی خود با نام ابوعلی فارسی داشته است. ابوبکر را واضع و بانی علم بلاغت می دانند و غیر از آن در حوزه علم نهی نیز کتابی با نام عوامل دارد که هم اکنون نیز بعد از هزار سال طلاب حوزه های علمیه از کتاب عوامل جرجانی به عنوان رفرنس نحو بهر می جویند. اولین بار در دانشگاه الازهر مصر استادی با نام محمد عبده واکاوی جدیدی در آثار وی انجام داد و دوباره نام وی را احیا کرد. 
از وی حدود 24 کتاب تا کنون به جا مانده است. در ریاض عربستان نیز مدرسه ای با نام وی وجود دارد. از معروف ترین کتاب های وی می توان اعجازالقرآن و اسرارالبلاغه را نام برد.

عبدالجبار استرآبادی

عبدالجبار نقاش قرن دهم و هم دوره شاه عباس است. او نقاش و خطاط بود و در قزوین نیز در عمارت کلاه فرنگی نام وی به عنوان هنرمندان و نقاشان معروف آن زمان در موزه هنرمندان ثبت شده است.