سایت شهرداری گرگان

تا زمانی که مردم از پای پیاده و چهارپایان برای مسافرت استفاده می‌کردند، کاروانسراها همواره نقش اساسی در زندگی ایرانیان و تعاملات مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آیینی و اعتقادی ایفا کرده‌اند. در دوره‌ای که تنها روش‌های حمل و نقل پای پیاده یا استفاده از حیوانات بارکش بود، پیمودن مسیرهای طولانی و دشوار برای همه افراد مستلزم وجود مکان‌هایی در طول راه‌های ارتباطی بود که این مکان‌ها پل ارتباطی بین مقاصد مختلف بودند.
این مکان‌ها امکانات محدودی داشتند که در بسیاری از موارد توسط مسافران و کاروان‌هایی که از شهری به شهر دیگر و از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌رفتند، تامین می‌شد. رونق و فعالیت این کاروانسراها به میزان تردد مسافران و کاروان‌ها بستگی داشت؛ کاروانسراهای پر تردد طبیعتاً امکانات بیشتر و بهتری نسبت به کاروانسراهای کمتر پر تردد داشتند.
کاروانسراها به عنوان مکانی امن برای کاروان‌ها تلقی می‌شدند. به رویه معمول کاروان‌های کوچک یا بزرگ باید قبل از تاریک شدن هوا و غروب خورشید خود را به کاروانسرای بعدی که اجتناب ناپذیراً کاروانسرایی بین راهی بود، می‌رساندند تا از حمله دزدان، راهزنان و حیوانات درنده در امام بمانند و از خطراتی که ممکن بود مال و جانشان را تهدید کند، در امان بمانند.
کاروانسراهای شهری نیز در داخل شهرها به عنوان مکان‌هایی برای انبار مایحتاج عمومی محسوب می‌شدند. گاهاً این مکان‌ها برای مبادله کالاها، خدمات و تعاملات تجاری میان بازرگانان و بازاریان و همچنین برای انجام کسب و کار در دوران‌های گذشته استفاده می‌شدند.
این مکان‌ها محل انجام مبادلات فرهنگی، اشتراک دانش و انتقال اطلاعات روزمره بین نقاط مختلف کشور بود. وقتی چند کاروان در یک کاروانسرا با هم ملاقات می‌کردند، اخبار و اطلاعات مختلفی بین آن‌ها مبادله می‌شد.
به طور کلی می‌توان گفت که کاروانسراها به عنوان پل ارتباطی بین اقشار مختلف جامعه و جوامع مختلف در کشور، نقش مهمی داشتند.

کاروانسرا‌ها در گرگان

گرگان نیز با توجه به موقعیت استراتژیکش و تردد مسافران از منطقه استرآباد و دشت گرگان به شهرهای شاهکوه، شاهرود، شهرری و قزوین از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. بسیاری از کشاورزان نیز هنگام خرید در اینجا توقف می‌کردند. علاوه بر کاروانسراهای بین راهی گرگان دارای یک کاروانسرای درون شهری نیز بوده است.

کاروانسرای درون شهری میدان

کاروانسرای تاریخی درون شهری گرگان، واقع در محله میدان و میدان عباسعلی، که با بیش از ۳۰۰ سال قدمت، در معرض نابودی قرار گرفته است، در گذشته مرکز مهم داد و ستد بود. این بنا که در نزدیکی بازار کهنه و چند کاروانسرای دیگر قرار داشت، از اهمیت فراوانی برخوردار بود. کاروانسرای میدان عباسعلی را می‌توان تنها کاروانسرای درون شهری به جا مانده از گذشته دانست. اصالت بنای کاروانسرای میدان عباسعلی متعلق به دوره صفوی است و در دوره قاجار تنها تغییراتی در آن ایجاد شده و به شکل امروزی درآمده است. این کاروانسرا، به عنوان یکی از یادگارهای ارزشمند گذشته، نیازمند توجه و حفاظت بیشتری است.
کاروانسراهای درون شهری در گذشته نقش بارانداز را ایفا می‌کردند. آن‌ها در کنار بازار اصلی شهر قرار داشتند و عملکردی مشابه ترمینال‌های امروزی داشتند. این کاروانسرا نیز همین کاربری را داشته است.
درب اصلی کاروانسرا، واقع در میدان و کنار بازار کهنه و در گذر بازار قرار دارد. اما با ساخت و سازهای جدید، آسیب‌های جدی به این بنا وارد شده است. این کاروانسرا در زمینی هموار ساخته شده و دارای یک حیاط مرکزی است. ساختمان‌های آن مانند بسیاری از کاروانسراهای دیگر، در اطراف حیاط قرار گرفته‌اند. متأسفانه، ساختمان ضلع غربی در سال‌های اخیر تقریباً به طور کامل تخریب شده است.
طبقه اول این بنا شامل چندین اتاق است و طبقه دوم با استفاده از چوب ساخته شده است. این طبقه دارای یک ایوانچه با تخته‌کوبی‌های چوبی و پلکانی آجری است که دو طبقه را به هم متصل می‌کند. اتاق‌های واقع در ضلع غربی بنا دیوارهای ضخیمی دارند که در داخل آن‌ها طاقچه‌ها و طاق‌هایی برای قرار دادن وسایل مسافران تعبیه شده بود. امروزه، برخی از این اتاق‌ها به واحدهای تجاری تبدیل شده‌اند.
ورودی اصلی این بنا در ضلع شمالی قرار دارد. این ورودی دارای یک درب چوبی بسیار زیباست که در سمت راست بازار میدان واقع شده است و از طریق یک راهروی سنگ‌فرش شده با قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای به حیاط مرکزی می‌رسد. کاروانسرای میدان عباسعلی، به عنوان تنها کاروانسرای درون‌شهری باقیمانده از گذشته، نیازمند توجه و تلاش بیشتر از سوی دستگاه‌های مسئول برای حفظ و نگهداری است.

کاروانسراهای برون شهری

از دیگر کاروانسراهای مهم بجامانده گرگان کاروانسرای دیمه لو، قزلق و رباط سفید هستند. این سه کاروانسرا که قدمت آنها را مربوط به دوران صفویه و اوایل قاجار تخمین می‌زنند در مسیر گرگان به شاهرود قرار دارند. مساحت هر کدام از این بناها به ترتیب کاروانسرای قزلق (310مترمربع) کاروانسرای دیمه لو(400مترمربع) کاروانسرای رباط سفید (600مترمربع) است.

کاروانسرای قزلق

كاروانسراي قزلق، واقع در فاصله 37 کیلومتری گرگان‌ شهر، یکی از نمادهای قدیمی و زیبای معماری که در منطقه‌ای بین گچیان و سفالی در کتل قزلق بنایی از سنگ و ملات سنتی گچ، آهک و ساروج است. این بنا که روی جاده ارتباطی گرگان به شاهکوه واقع شده، نمایی از کاروانسراهای قدیمی کوهستانی را به ما نشان می‌دهد. با ساختار مستطیلی و سقف‌های سرپوشیده، این کاروانسرا به شیوه‌ای منحصر به فرد و با بصورت شمال به جنوب بنا شده است.

کاروانسرای رباط سفید

اين ساختمان تاریخی که با نام "سرعلی آباد" هم شناخته می‌شود، در فاصله 49 کیلومتری از شهر گرگان و 55 کیلومتری شرق روستای چهارباغ، در دهستان استرآباد جنوبی واقع شده است. این کاروانسرا در ادامه روستای چهارباغ و پس از روستاهای تالش بالا و پایین، به شاهرود می‌رسد. این محل از جاده‌های باستانی است که به جاده اصلی خراسان بزرگ در شاهرود منتهی می‌شود. ساختمان کاروانسرا، با نام "رباط سفید"، یکی از ساختمان‌های قدیمی دوره صفوی است با طول حدود 23 متر و عرض 20 متر. داخلی آن به شکل‌های سنتی طراحی شده و عرض دروازه ورودی آن 92/2 متر است.

کاروانسرای دیمه‌لو

کاروانسرای دیمه لو نیز در ضلع غربی جاده کوهستانی گرگان ـ شاهکوه و بین کاروانسرای قزلق در شمال و کاروانسرای رباط سفید در جنوب واقع شده است.

سخن آخر

به طور کلی کاروانسراها را می‌توان مکان‌هایی برای استراحت و ایمنی کاروان‌ها و مسافران دانست که قسمتی از تاریخ و گذشته این مرز و بوم را ساخته اند. آن‌ها نه تنها به عنوان محل‌های اقامت و تردد، بلکه به عنوان مراکز تجاری، اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت داشتند و برای توسعه تبادلات تجاری، اجتماعی و فرهنگی بین افراد و جوامع مختلف نقش مهمی را ایفا می‌کردند. گرگان نیز به عنوان یک مکان استراتژیک از وجود این بناها بی نصیب نبوده. کاروانسرای تاریخی و درون شهری میدان عباسعلی در گرگان، با قدمتی بیش از ۳۰۰ سال و یادگار ارزشمند دوره صفویه، نمایانگر اهمیت بالای تاریخی و فرهنگی این منطقه است. این بنا، که در گذشته به عنوان یک مرکز مهم داد و ستد مسافران و کشاورزان فعالیت می‌کرد، اکنون به دلیل بی‌توجهی در معرض نابودی قرار گرفته است. از دیگر کاروانسراهای گرگان، کاروانسراهای قزلق، دیمه لو و رباط سفید هستند که در مسیر گرگان به شاهرود قرار گرفته‌‌اند و روزگاری با عنوان کاروانسراهای برون شهری فعالیت داشتند.