گرگان گنجینه‌های ارزشمندی از تاریخ و فرهنگ را در دل خود دارد. یکی از این گنجینه‌ها، تکایای تاریخی بافت قدیمی هستند. تکایا، به‌عنوان مراکز مذهبی و اجتماعی، نقش مهمی در شکل‌گیری هویت جمعی محلات و برگزاری مراسم عزاداری ایام محرم داشته‌اند. در این مقاله، به معرفی این بناهای ارزشمند و بررسی تاریخچه و معماری آن‌ها پرداخته شده است.

اولین مدرک ثبت شده از تکایا در گرگان مربوط به سال 1786 میلادی است. یعنی اواخر دوره افشاریه. اما گمان مسلم بر آن است که ساخت تکایا بعد از تاریخ تغییر مذهب ایرانیان از سنی به شیعه یعنی در دوران صفویه اتفاق افتاده است. بنابراین اولین تکایا در زمان صفویه ساخته شدند و در ابتدا هر محله یک تکیه داشت. بعدها تکایای دیگری نیز حول محور مرکز محله ساخته شدند.
برخی محلات دارای تکیه‌ای به نام پیرتکیه هستند که قدمت بیشتری نسبت به سایرین دارد. سه پیرتکیه مهم گرگان متعلق به محلات سبزه مشهد، میخچه گران و سرچشمه است. از آنجا پیرتکیه قدمت بیشتری نسبت به سایر تکایای محله دارد و برخی محلات جدیدتر نظیر میرکریم و شازده قاسم پیرتکیه ندارند احتمال می‌رود که تاریخ بناگذاردن این تکایا یا برخی از آنها که متعلق به محلات مهم‌تر همچون سبزه مشهد هستند مربوط به همان دوران صفویه باشد.

ساختار معماری و کارکرد اجتماعی تکایا

مرکز هر محله در بافت تاریخی گرگان شامل محوطه‌ای باز بوده که تکایا در اطراف آن قرار می‌گرفتند. این فضاها علاوه بر محل‌های مذهبی، مکانی برای امور تجاری نیز بودند. در ایام محرم، این میدان‌ها به مکانی برای تجمع مردم و برگزاری مراسم مذهبی تبدیل می‌شدند و در باقی ایام سال، فعالیت‌های تجاری در آن‌ها جریان داشت.

تکیه میدان

تکیه میدان عباسعلی در بخش جنوبی بازار کهنه و در گره‌گاه (نقطه تلاقی) کوچه بادگیر و محله میدان قرار دارد. میدان میانی این تکایا از چهارسو توسط ساختمان‌های اطراف آن احاطه شده و در قسمت شرقی این تکیه سقاخانه حضرت عباس (ع) قرار دارد. در قسمت غرب و در کنار مسیر یکی دیگر از ساختمان‌های تکیه قرار دارد. این ساختمان بر روی سایبان (ساباط) ساخته شده است. گفته می‌شود که در جای درخت چنار کهنسالی که سابقاً در این مکان وجود داشت ساخته شده است. این درخت که در آتش‌سوزی بازار آسیب بسیاری دیده بود، همان چناری است که چند گاهی زنگ کلیسای ویران شده گنبدکاووس را به آن آویخته بودند (توضیحات کامل‌تر در مقاله بافت قدیمی محله دربنو).

تکیه نعلبندان

در قسمت جنوب شرقی کوچه سرچشمه و نعلبندان و در دنباله شرقی کوچه دربنو تکایا نعلبندان به هم می‌رسند. این تکیه که در لبه شمالی راسته بازار قرار دارد مانند سایر محلات قدیمی گرگان و سایر تکایای نعلبندان حول محور میدان شکل‌گرفته‌اند. قدمت تکیه‌های نعلبندان را به قاجار نسبت می‌دهند. 
درخت چنار کهنسال بزرگی سابقاً در این میدان قرار داشت و بلندای آن زبانزد مردم گرگان بود، به‌طوری‌که هم اکنون نیز بزرگی آن دست‌مایه‌ای برای کنایات و ضرب‌المثل‌هاست (قدت چنار نعلبندانه).
در مورد سرنوشت این درخت در برخی منابع و روایات آمده است که درخت در آتش‌سوزی نعلبندان از بین رفت. به روایت فردی که هنگام از جا درآوردن تنه آنجا بوده. سال‌ها بعد ابتدا ریشه‌های آن را با کنارزدن خاک آزاد کردند و بعد با طنابی که دور تنه پیچیده بودند، با سختی بسیار درخت و ریشه‌های چندتنی‌اش را از خاک بیرون کشیدند.

شکل‌گیری بازار نعلبندان به‌صورت ارگانیک و باتوجه‌به نیاز مردم در امتداد یکی از معابر اصلی محله نعلبندان به‌صورت خطی و در جوار مسجد جامع شهر است. این بازار که یکی از دو بازار اصلی و قدیمی شهر بوده متناسب با اقلیم منطقه و به دلیل بالابودن رطوبت نسبی هوا به‌صورت باز و بدون پوشش است. در مرکز محله نعلبندان فضای تجاری و مذهبی درهم‌آمیخته به صورتی که طبقات هم کف به کاربری تجاری و طبقه بالای ساختمان‌های مرکز محله به‌صورت تکیه مورداستفاده قرار می‌گیرد. البته طبقات پایین نیز در ایام محرم کاربری مذهبی خود را از سر می‌گیرند.
ساختمان‌های مذهبی شامل تکایا و حسینیه است که در سه ضلع فضای باز تکیه قرار گرفته‌اند.

تکیه سرچشمه

سرچشمه به‌عنوان یک گذر از محله بزرگ سبزه مشهد دارای مساجد و تکایای باارزش است. این تکایا در گذرگاه میدان سرچشمه و مسیر امامزاده نور و بازار نعلبندان قرار دارد. سرچشمه نیز مانند محله‌های سبزه مشهد و دربنو دارای پیرتکیه است که به نام تکیه بنی کمالی شناخته می‌شود. زیرا که از چند دهه پیش سید حبیب بنی کمالی و سپس فرزند و خواهرزاده‌اش آنها را مدیریت کرده‌اند.

تکیه سبزه مشهد

مانند باقی تکایای سایر محلات، تکایای سبزه مشهد نیز گرداگرد محله سبزه مشهد را فراگرفته است. ابتدایی و قدیمی‌ترین تکیه سبزه مشهد پیرتکیه است و باقی بعداً پیرامون آن ساخته شده است. این محله دو تکیه قدیمی دیگر نیز دارد. چندین سال پیش هنگام بازسازی پیرتکیه سبزه مشهد از زیر سکوی آن سنگ مزاری بیرون آوردند به ابعاد یک متر و قطر 20 سانتی‌متر.
قدمت دقیق این سنگ مزار مشخص نیست. جنس و مشخصات آن گواه آن است که متعلق به شخص مهمی بوده است و گمان می‌رود که این سنگ مزار متعلق به گورستان امام زاده مراد بخش باشد که سابقاً در غرب پیرتکیه وجود داشت و سال‌ها پیش از بین رفت و از آن گورستان تنها 10 سنگ مزار باقی ماند.
دومین تکیه قدیمی محله سبزه مشهد تکیه میرعابدین است که وقف‌نامه‌ای به تاریخ 1273 هجری دارد و سومین تکیه قدیمی این محله تکیه‌ای است که ساختمان آن در وسط محله به چنار قدیمی چسبیده است. این تکیه در سال 1282 خورشیدی به کوشش کربلایی کریم حمامی ساخته شد و به آن تکیه وصل چنار می‌گفتند. البته متولیان این تکیه معتقدند که واقف آن شخصی با نام کربلایی محمدکریم شعربافان (جد خانواده‌های نهفته) است و این موضوع به حدود 200 سال قبل بازمی‌گردد.
باقی تکیه‌های سبزه مشهد شامل تکیه جوانان، نقارچیان و تکیه وزیری است. در غرب تکیه وزیری نیز تکیه دیگری وجود دارد که متولی آن خانواده‌های خراسانی، پورعلی و صادقی هستند.
به طور معمول ظاهر و الگوی معماری به کار رفته در ساخت تکایا یکسان است و به‌صورت ساختمان‌هایی دوطبقه در پیرامون میدان‌های مرکز محلات ساخته شده است. ساختمان‌های پیرامون میدان محلات بسته به‌ قرار‌گیری مکانی و شکل محله مورد نظر حداقل سه وجه از چهار وجه محله را در بر می گیرد. در برخی محلات مانند نعلبندان نیز این تکایا تمام پیرامون محله را تشکیل می‌دهند.

تکایا در بافت تاریخی گرگان نه‌تنها به‌عنوان مکان‌های مذهبی، بلکه به‌عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی شناخته می‌شوند و از گذشته تا به امروز، نقش مهمی در ایجاد همبستگی در جامعه داشته‌اند و باتکیه‌بر اهمیت آن‌ها می‌توان فضایی فراهم آورد که نسل‌های آینده نیز از این میراث ارزشمند بهره‌مند شوند و در حفظ آن کوشا باشند.