شهرداری گرگان ، شهر پاکیزه

تا زمانی که مردم از پای پیاده و چهارپایان برای مسافرت استفاده می‌کردند، کاروان‌سراها همواره نقش اساسی در زندگی ایرانیان و تعاملات مختلف فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، آیینی و اعتقادی ایفا کرده‌اند. در دوره‌ای که تنها روش‌های حمل‌ونقل پای پیاده یا استفاده از حیوانات بارکش بود، پیمودن مسیرهای طولانی و دشوار برای همه افراد مستلزم وجود مکان‌هایی در طول راه‌های ارتباطی بود که این مکان‌ها پل ارتباطی بین مقاصد مختلف بودند.
این مکان‌ها امکانات محدودی داشتند که در بسیاری از موارد توسط مسافران و کاروان‌هایی که از شهری به شهر دیگر و از منطقه‌ای به منطقه دیگر می‌رفتند، تأمین می‌شد. رونق و فعالیت این کاروان‌سراها به میزان تردد مسافران و کاروان‌ها بستگی داشت؛ کاروان‌سراهای پر تردد طبیعتاً امکانات بیشتر و بهتری نسبت به کاروان‌سراهای کمتر پر تردد داشتند.
کاروان‌سراها به‌عنوان مکانی امن برای کاروان‌ها تلقی می‌شدند. به رویه معمول کاروان‌های کوچک یا بزرگ باید قبل از تاریک شدن هوا و غروب خورشید خود را به کاروان‌سرای بعدی که  بدون اجتناب کارکاروان‌سرایی بین راهی بود، می‌رساندند تا از حمله دزدان، راهزنان و حیوانات درنده در امام بمانند و از خطراتی که ممکن بود مال و جانشان را تهدید کند، در امان بمانند.
کاروان‌سراهای شهری نیز در داخل شهرها به‌عنوان مکان‌هایی برای انبار مایحتاج عمومی محسوب می‌شدند. گاه این مکان‌ها برای مبادله کالاها، خدمات و تعاملات تجاری میان بازرگانان و بازاریان و همچنین برای انجام کسب‌وکار در گذشته استفاده می‌شدند.
این مکان‌ها محل انجام مبادلات فرهنگی، اشتراک دانش و انتقال اطلاعات روزمره بین نقاط مختلف کشور بود. وقتی چند کاروان در یک کاروان‌سرا با هم ملاقات می‌کردند، اخبار و اطلاعات مختلفی بین آن‌ها مبادله می‌شد.
به‌طورکلی می‌توان گفت که کاروان‌سراها به‌عنوان پل ارتباطی بین اقشار مختلف جامعه و جوامع مختلف در کشور، نقش مهمی داشتند.

کاروان‌سراها در گرگان

گرگان نیز باتوجه‌به موقعیت استراتژیکش و تردد مسافران از منطقه استرآباد و دشت گرگان به شهرهای شاهکوه، شاهرود، شهرری و قزوین از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. بسیاری از کشاورزان نیز هنگام خرید در اینجا توقف می‌کردند. علاوه بر کاروان‌سراهای بین راهی گرگان دارای یک کاروان‌سرای درون‌شهری نیز بوده است.

کاروان‌سرای درون‌شهری میدان

کاروان‌سرای تاریخی درون‌شهری گرگان، واقع در محله میدان و میدان عباسعلی که با بیش از ۳۰۰ سال قدمت، در معرض نابودی قرار گرفته است، در گذشته مرکز مهم دادوستد بود. این بنا که در نزدیکی بازار کهنه و چند کاروان‌سرای دیگر قرار داشت، از اهمیت فراوانی برخوردار بود. کاروان‌سرای میدان عباسعلی را می‌توان تنها کاروان‌سرای درون‌شهری به‌جامانده از گذشته دانست. اصالت بنای کاروان‌سرای میدان عباسعلی متعلق به دوره صفوی است و در دوره قاجار تنها تغییراتی در آن ایجاد شده و به شکل امروزی درآمده است. این کاروان‌سرا، به‌عنوان یکی از یادگارهای ارزشمند گذشته، نیازمند توجه و حفاظت بیشتری است.
کاروان‌سراهای درون‌شهری در گذشته نقش بارانداز را ایفا می‌کردند. آن‌ها در کنار بازار اصلی شهر قرار داشتند و عملکردی مشابه ترمینال‌های امروزی داشتند. این کاروان‌سرا نیز همین کاربری را داشته است.
درب اصلی کاروان‌سرا، واقع در میدان و کنار بازار کهنه و در گذر بازار قرار دارد. اما با ساخت‌وسازهای جدید، آسیب‌های جدی به این بنا وارد شده است. این کاروان‌سرا در زمینی هموار ساخته شده و دارای یک حیاط مرکزی است. ساختمان‌های آن مانند بسیاری از کاروان‌سراهای دیگر، در اطراف حیاط قرار گرفته‌اند. متأسفانه، ساختمان ضلع غربی در سال‌های اخیر تقریباً به طور کامل تخریب شده است.
طبقه اول این بنا شامل چندین اتاق است و طبقه دوم با استفاده از چوب ساخته شده است. این طبقه دارای یک ایوانچه با تخته‌کوبی‌های چوبی و پلکانی آجری است که دوطبقه را به هم متصل می‌کند. اتاق‌های واقع در ضلع غربی بنا دیوارهای ضخیمی دارند که در داخل آن‌ها طاقچه‌ها و طاق‌هایی برای قراردادن وسایل مسافران تعبیه شده بود. امروزه، برخی از این اتاق‌ها به واحدهای تجاری تبدیل شده‌اند.
ورودی اصلی این بنا در ضلع شمالی قرار دارد. این ورودی دارای یک درب چوبی بسیار زیباست که در سمت راست بازار میدان واقع شده است و از طریق یک راهروی سنگ‌فرش شده با قلوه‌سنگ‌های رودخانه‌ای به حیاط مرکزی می‌رسد. کاروان‌سرای میدان عباسعلی، به‌عنوان تنها کاروان‌سرای درون‌شهری باقیمانده از گذشته، نیازمند توجه و تلاش بیشتر از سوی دستگاه‌های مسئول برای حفظ و نگهداری است.

کاروان‌سراهای برون‌شهری

از دیگر کاروان‌سراهای مهم به‌جامانده گرگان کاروان‌سرای دیمه لو، قزلق و رباط سفید هستند. این سه کاروان‌سرا که قدمت آنها را مربوط به دوران صفویه و اوایل قاجار تخمین می‌زنند در مسیر گرگان به شاهرود قرار دارند. مساحت هر کدام از این بناها به ترتیب کاروان‌سرای قزلق (310مترمربع) کاروان‌سرای دیمه‌لو(400مترمربع) کاروان‌سرای رباط سفید (600مترمربع) است.

کاروان‌سرای قزلق

کاروان‌سرای قزلق، واقع در فاصله 37 کیلومتری گرگان‌ شهر، یکی از نمادهای قدیمی و زیبای معماری که در منطقه‌ای بین گچیان و سفالی در کتل قزلق بنایی از سنگ و ملات سنتی گچ، آهک و ساروج است. این بنا که روی جاده ارتباطی گرگان به شاهکوه واقع شده، نمایی از کاروان‌سراهای قدیمی کوهستانی را به ما نشان می‌دهد. با ساختار مستطیلی و سقف‌های سرپوشیده، این کاروان‌سرا به شیوه‌ای منحصربه‌فرد و به‌صورت شمال به جنوب بنا شده است.

کاروان‌سرای رباط سفید

اين ساختمان تاریخی که با نام "سرعلی آباد" هم شناخته می‌شود، در فاصله 49 کیلومتری از شهر گرگان و 55 کیلومتری شرق روستای چهارباغ، در دهستان استرآباد جنوبی واقع شده است. این کاروان‌سرا در ادامه روستای چهارباغ و پس از روستاهای تالش بالا و پایین، به شاهرود می‌رسد. این محل از جاده‌های باستانی است که به جاده اصلی خراسان بزرگ در شاهرود منتهی می‌شود. ساختمان کاروان‌سرا، با نام "رباط سفید"، یکی از ساختمان‌های قدیمی دوره صفوی است با طول حدود 23 متر و عرض 20 متر. داخلی آن به شکل‌های سنتی طراحی شده و عرض دروازه ورودی آن 92/2 متر است.

کاروان‌سرای دیمه‌لو

کاروان‌سرای دیمه‌لو نیز در ضلع غربی جاده کوهستانی گرگان ـ شاهکوه و بین کاروان‌سرای قزلق در شمال و کاروان‌سرای رباط سفید در جنوب واقع شده است.

سخن آخر

به طور کلی کاروان‌سراها را می‌توان مکان‌هایی برای استراحت و ایمنی کاروان‌ها و مسافران دانست که قسمتی از تاریخ و گذشته این مرز و بوم را ساخته اند. آن‌ها نه تنها به‌عنوان محل‌های اقامت و تردد، بلکه به‌عنوان مراکز تجاری، اجتماعی و فرهنگی نیز اهمیت داشتند و برای توسعه تبادلات تجاری، اجتماعی و فرهنگی بین افراد و جوامع مختلف نقش مهمی را ایفا می‌کردند. گرگان نیز به‌عنوان یک مکان استراتژیک از وجود این بناها بی نصیب نبوده. کاروان‌سرای تاریخی و درون شهری میدان عباسعلی در گرگان، با قدمتی بیش از ۳۰۰ سال و یادگار ارزشمند دوره صفویه، نمایانگر اهمیت بالای تاریخی و فرهنگی این منطقه است. این بنا، که در گذشته به‌عنوان یک مرکز مهم داد و ستد مسافران و کشاورزان فعالیت می‌کرد، اکنون به دلیل بی‌توجهی در معرض نابودی قرار گرفته است. از دیگر کاروان‌سراهای گرگان، کاروان‌سراهای قزلق، دیمه لو و رباط سفید هستند که در مسیر گرگان به شاهرود قرار گرفته‌‌اند و روزگاری با عنوان کاروان‌سراهای برون شهری فعالیت داشتند.